Từ ngang hàng đến cách biệt - Câu chuyện của Hòa Phát và Tôn Hoa Sen

Hòa Phát vs Tôn Hoa Sen – Từ ngang vai đến cách biệt hay vai trò chiến lược của thực hành ESG

Nguyễn Cẩm Chi - MCG 

Giới thiệu

Bài viết này phân tích hai doanh nghiệp hàng đầu ngành thép Việt Nam – Tập đoàn Hòa Phát (HPG) và Tập đoàn Hoa Sen (HSG) (thương hiệu Tôn Hoa Sen) – dưới góc độ thực thi ESG (Môi trường, Xã hội, Quản trị). Trong giai đoạn 2015–2017, hai công ty có vị thế gần như cân bằng, nhưng từ 2018–2024 đã xuất hiện sự phân hóa rõ rệt về kết quả kinh doanh, thị trường tiêu thụ và quy mô vốn. Bài viết tập trung so sánh chiến lược ESG của mỗi bên, cho thấy cách Hòa Phát tận dụng ESG như đòn bẩy chiến lược để mở rộng thị trường cao cấp và duy trì lợi nhuận, trong khi Hoa Sen chưa theo kịp xu hướng này nên gặp hạn chế về thị trường và biên lợi nhuận. Qua đó, nhấn mạnh thông điệp: ESG không chỉ là tuân thủ, mà còn là lợi thế cạnh tranh mang lại hiệu quả tài chính rõ ràng.

Giai đoạn 2015–2017: Vị thế gần ngang nhau trên thị trường

Trong giai đoạn 2015–2017, Hòa Phát và Hoa Sen đều tăng trưởng mạnh và dẫn đầu ở các phân khúc khác nhau của ngành thép. Hòa Phát chủ yếu thống lĩnh mảng thép xây dựng và ống thép, còn Hoa Sen dẫn đầu mảng tôn mạ (thép lá mạ). Mặc dù quy mô Hòa Phát lớn hơn, thời điểm này cả hai được coi là những trụ cột của ngành thép Việt Nam. Bảng dưới đây tóm tắt một số chỉ tiêu tài chính chủ chốt của hai công ty:

Ước tính vốn hóa HSG cuối 2017 dựa trên giá cổ phiếu ~30.000 VNĐ và ~310 triệu cổ phiếu lưu hành thời điểm đó.

Nhận xét: Năm 2016, Hòa Phát đã trở thành một trong số ít doanh nghiệp niêm yết có doanh thu, tổng tài sản và vốn hóa đều trên 1 tỷ USD. Đến cuối 2017, vốn hóa HPG vượt mốc 3 tỷ USD (Top 10 toàn thị trường), phản ánh niềm tin của nhà đầu tư vào quy mô và hiệu quả của Hòa Phát. Trong khi đó, Hoa Sen tuy doanh thu tăng nhanh nhưng lợi nhuận bắt đầu có dấu hiệu chững lại (LNST 2017 giảm ~11% so với 2016). Về thị phần, Hòa Phát lần lượt dẫn đầu ở thép xây dựng (~24%) và ống thép (~26%), còn Hoa Sen dẫn đầu thị trường tôn mạ với ~33% thị phần nội địa. Nhìn chung, giai đoạn này hai công ty vẫn song hành trên đà tăng trưởng, mỗi bên chiếm lĩnh một mảng sản phẩm chủ lực.

Phân hóa 2018–2024: Khác biệt về kết quả kinh doanh và thị trường

Kết quả kinh doanh: Từ 2018 trở đi, khoảng cách về hiệu quả kinh doanh giữa Hòa Phát và Hoa Sen mở rộng rõ rệt. Hòa Phát tiếp tục tăng trưởng mạnh mẽ: năm 2018–2019 hãng duy trì lợi nhuận sau thuế quanh 7.500–8.600 tỷ VNĐ/năm, sau đó bứt phá lên 13.500 tỷ (2020) và kỷ lục 34.520 tỷ (2021) nhờ chu kỳ thuận lợi của thị trường thép. Trái lại, Hoa Sen gặp nhiều khó khăn: lợi nhuận sau thuế năm 2018 chỉ còn 409 tỷ, năm 2019 361 tỷ – sụt giảm khoảng 70–75% so với năm 2017. Nguyên nhân chính do Hoa Sen chủ động “đánh đổi” biên lợi nhuận để tăng sản lượng và mở rộng thị phần trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt. Dù doanh thu HSG vẫn tăng (nhờ chiến lược bán giá thấp), lợi nhuận ròng và dòng tiền bị thu hẹp bởi chi phí lãi vay, bán hàng, quản lý tăng mạnh.

Đến năm 2020–2021, cả hai công ty đều hưởng lợi từ giá thép toàn cầu tăng cao, nhưng mức độ khác nhau: Hòa Phát đạt lợi nhuận 4,3 vạn tỷ năm 2021, gấp 8 lần mức 4.313 tỷ của Hoa Sen cùng năm. Bước sang 2022–2023, khi thị trường điều chỉnh, Hòa Phát vẫn có nền tảng tốt hơn (LNST 2023 ~6.800 tỷ) so với Hoa Sen (LNST 2023 khoảng 515 tỷ và kế hoạch 2024 chỉ 400–500 tỷ). Sự phân hóa này cho thấy Hòa Phát đã xây dựng được năng lực cạnh tranh bền vững hơn, giúp hãng trụ vững và duy trì lợi nhuận ổn định hơn qua các chu kỳ.

Thị trường tiêu thụ: Hòa Phát tận dụng được cả thị trường trong nước lẫn xuất khẩu cao cấp. Ngay từ 2017, Hòa Phát đã bán ~2,2 triệu tấn thép xây dựng và 79.000 tấn phôi ra thị trường ngoài nước. Những năm sau, HPG tiếp tục mở rộng xuất khẩu sang các thị trường đòi hỏi chất lượng cao như Mỹ, EU, Canada, Úc... nhờ sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế và đáp ứng các rào cản kỹ thuật. Ngược lại, Hoa Sen chủ yếu tiêu thụ tôn mạ ở nội địa và xuất khẩu sang các thị trường “dễ tính” (Đông Nam Á, Nam Á, châu Phi...), nơi tiêu chuẩn môi trường chưa khắt khe. Chủ tịch Lê Phước Vũ thừa nhận Hoa Sen đã “hết đất” phát triển trong ngành tôn mạ truyền thống. Mảng tôn mạ vốn đang dư cung, cạnh tranh rất cao và biên lợi nhuận thấp, dẫn đến HSG phải liên tục hạ giá bán để giữ thị phần. Trong khi đó, các sản phẩm thép dài của Hòa Phát (thép xây dựng, phôi, HRC…) có thị trường rộng lớn hơn và ít cạnh tranh hơn trong nước, giúp HPG duy trì mức lợi nhuận tốt. Nhờ đầu tư khu liên hợp luyện thép hiện đại, Hòa Phát tự chủ được nguyên liệu (phôi, HRC) nên giảm phụ thuộc nhập khẩu và tránh được biến động giá đầu vào; trái lại, Hoa Sen phải mua HRC từ bên ngoài nên biên lợi nhuận bấp bênh khi giá nguyên liệu lên cao.

Quy mô thị trường vốn: Sự khác biệt về kết quả kinh doanh phản ánh rõ vào quy mô vốn hóa và khả năng huy động vốn. Cổ phiếu HPG được thị trường đánh giá cao, đưa Hòa Phát trở thành doanh nghiệp vốn hóa hàng đầu sàn HOSE. Giai đoạn 2020–2021, vốn hóa HPG nhiều thời điểm vượt 200.000 tỷ VNĐ (tương đương ~10 tỷ USD) – lọt Top 5 toàn thị trường chứng khoán Việt Nam. Ngược lại, cổ phiếu HSG chỉ đạt đỉnh vốn hóa khoảng 20–24 nghìn tỷ cuối năm 2021 rồi nhanh chóng giảm sâu hơn 60% khi thị trường thép đảo chiều. Tính đến giữa 2022, vốn hóa Hoa Sen chỉ còn ~8.600 tỷ VNĐ – tức chưa bằng 10% của Hòa Phát – phản ánh sự suy giảm niềm tin của nhà đầu tư vào triển vọng tăng trưởng của HSG. Bên cạnh đó, Hòa Phát có cấu trúc tài chính vững mạnh (tỷ lệ nợ vay/VCSH ~51%, sử dụng nhiều vốn tự có cho dự án lớn) giúp doanh nghiệp dễ dàng huy động vốn mở rộng sản xuất (HPG từng phát hành thêm cổ phiếu năm 2017–2018 để đầu tư khu thép Dung Quất). Trong khi đó, Hoa Sen giai đoạn 2016–2018 sử dụng đòn bẩy tài chính cao (nợ chiếm >75% tổng nguồn vốn) để mở rộng mạng lưới và nhà máy, dẫn đến áp lực lãi vay lớn và làm giảm sức hút cổ phiếu (minh chứng là các đợt phát hành ESOP 2018–2019 của HSG không thu hút được người lao động mua hết).

Hòa Phát và chiến lược ESG: Đầu tư bền vững để vươn tầm quốc tế

Chủ động đón đầu tiêu chuẩn xanh: Hòa Phát sớm nhận thấy xu hướng toàn cầu về “thép xanh” và đã coi ESG là trọng tâm chiến lược phát triển. Chủ tịch Trần Đình Long từng chia sẻ: Hòa Phát muốn làm thép xanh vì đó là xu hướng chung của thế giới, đặc biệt tại các thị trường khó tính như châu Âu, Mỹ, G7. Công ty đã dành tới 30% tổng vốn đầu tư cho các sáng kiến môi trường, áp dụng công nghệ sản xuất khép kín hiện đại từ các nước G7 nhằm tối ưu quy trình, tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải khí nhà kính tại tất cả các khu liên hợp thép. Hòa Phát liên tục nghiên cứu và triển khai các giải pháp bảo vệ môi trường: hệ thống tuần hoàn nước làm mát, tận dụng nhiệt khí thải phát điện (mỗi năm tự phát được hàng tỷ kWh điện), xử lý chất thải rắn làm vật liệu xây dựng, trồng cây xanh tại nhà máy, v.v.

Đạt chứng chỉ quốc tế về phát triển bền vững: Tháng 1/2025, Hòa Phát hoàn thành kiểm kê khí nhà kính cho toàn tập đoàn theo tiêu chuẩn ISO 14064-1:2018 và được tổ chức BSI (Anh) cấp chứng nhận quốc tế về xác minh báo cáo phát thải. Đây là bước đi quan trọng trong chiến lược phát triển bền vững của HPG, thể hiện quyết tâm đáp ứng các chuẩn mực toàn cầu. Đại diện BSI Việt Nam đánh giá cao sự tiên phong của Hòa Phát khi tự nguyện đo lường và minh bạch hóa lượng phát thải trên toàn hệ thống theo chuẩn mực quốc tế. Điều này không chỉ giúp HPG chủ động kiểm soát và giảm phát thải trong tương lai, mà còn phù hợp với các yêu cầu của thị trường xuất khẩu lớn như EU. Thực tế, Thép Hòa Phát Dung Quất đã được BSI xác nhận báo cáo kiểm kê khí nhà kính từ tháng 2/2024 nhằm đáp ứng yêu cầu của đối tác nhập khẩu châu Âu. Nhờ tuân thủ các quy chuẩn “thép xanh”, Hòa Phát không bị áp thuế khi xuất khẩu sang EU trong một số cuộc điều tra phòng vệ thương mại gần đây. Điều này giúp HPG tiếp cận được các thị trường cao cấp (EU, Mỹ) ngay cả khi những nơi này siết chặt rào cản môi trường (như thuế carbon điều chỉnh biên giới của EU).

Hiệu quả mang lại: Việc đầu tư cho ESG đã tạo lợi thế cạnh tranh rõ nét cho Hòa Phát. Trước hết, công ty duy trì được thị trường xuất khẩu ổn định kể cả khi nhiều nước áp dụng hàng rào kỹ thuật và thuế quan môi trường đối với thép. Nhờ đáp ứng tiêu chuẩn phát thải, HPG tiếp tục xuất khẩu hàng triệu tấn thép sang EU, Mỹ, Canada trong những năm gần đây – những thị trường mà nhiều đối thủ khác bị hạn chế. Thứ hai, các cải tiến công nghệ giúp HPG tiết kiệm chi phí năng lượng, giảm giá thành sản xuất, qua đó duy trì biên lợi nhuận tốt hơn so với mặt bằng ngành. Hòa Phát cũng xây dựng được hình ảnh một doanh nghiệp phát triển bền vững, minh bạch, thu hút sự quan tâm của nhà đầu tư dài hạn và các quỹ đầu tư ESG. Điều này đóng góp vào mức định giá cao của cổ phiếu HPG trên thị trường (HPG thường được xếp trong rổ chỉ số phát triển bền vững VNSI của HOSE). Có thể nói, ESG đã trở thành một phần trong văn hóa và chiến lược của Hòa Phát, đem lại cả cơ hội thị trường lẫn hiệu quả tài chính.

Hoa Sen: Hạn chế do chưa bắt kịp xu hướng ESG

Trái ngược với Hòa Phát, Tập đoàn Hoa Sen trong những năm qua tỏ ra chậm chân hơn trong việc tích hợp các tiêu chí ESG vào hoạt động kinh doanh cốt lõi. Ưu tiên chiến lược của Hoa Sen giai đoạn 2016–2020 là mở rộng quy mô bán hàng (mở hàng trăm chi nhánh phân phối Hoa Sen Home) và giành thị phần tôn mạ bằng chiến lược giá rẻ, hơn là đầu tư vào cải thiện công nghệ sản xuất hay môi trường. Hệ quả là Hoa Sen đạt sản lượng tiêu thụ lớn nhưng lại đánh đổi lợi nhuận và chịu gánh nặng nợ vay, trong khi chưa nâng cấp được dây chuyền công nghệ. Công nghệ sản xuất tôn mạ của HSG vẫn dựa chủ yếu vào thép cán nóng (HRC) mua ngoài, quy trình mạ kẽm truyền thống với lượng phát thải tương đối cao và chưa có hệ thống thu hồi năng lượng như các khu liên hợp lớn. Điều này khiến dấu chân carbon của sản phẩm Hoa Sen khó giảm, trở thành bất lợi khi xuất khẩu sang những thị trường yêu cầu “thép xanh”.

Thực tế, thị trường xuất khẩu của Hoa Sen chủ yếu là các nước đang phát triển. Trong năm 2021, Hoa Sen từng công bố xuất khẩu tôn mạ đạt trên 1 tỷ USD giá trị, vươn tới cả châu Âu và Mỹ. Tuy nhiên, đó là thời điểm nhu cầu thế giới tăng cao; về dài hạn, việc thiếu chứng chỉ ESG có thể khiến Hoa Sen gặp rào cản tại các thị trường phát triển. Hiện EU áp hạn ngạch và thuế carbon với thép, buộc các nhà xuất khẩu phải trả chi phí phát thải tương ứng. Nếu không sớm đầu tư giảm phát thải và minh bạch thông tin ESG, Hoa Sen sẽ khó cạnh tranh tại châu Âu trước những đối thủ đã “xanh hóa” sản xuất. Tương tự, các đối tác lớn ở Mỹ, Nhật, Úc… ngày càng đưa ra tiêu chí ESG trong lựa chọn nhà cung cấp, khiến các đơn hàng giá trị cao có thể lọt khỏi tầm tay Hoa Sen nếu doanh nghiệp không đáp ứng. Thay vào đó, HSG có nguy cơ quanh quẩn ở các thị trường dễ tính, chấp nhận biên lợi nhuận mỏng. Như công ty thừa nhận, mảng tôn mạ đã bão hòa, lợi thế cạnh tranh giờ đây không còn ở sản lượng cao mà ở chất lượng và tính bền vững của sản phẩm.

Bên cạnh yếu tố môi trường, Hoa Sen cũng bộc lộ một số bất cập về quản trị trong giai đoạn khó khăn. Việc mở rộng ồ ạt rồi thu hẹp chuỗi cửa hàng cho thấy tầm nhìn chiến lược chưa ổn định. Một số chuyên gia lo ngại về quản trị doanh nghiệp của HSG khi lợi nhuận sụt giảm mạnh do tồn kho và chi phí bất hợp lý. Đây cũng là một phần của khía cạnh “G” (Governance) trong ESG mà Hoa Sen cần cải thiện để lấy lại niềm tin của nhà đầu tư. Hiện tại, HSG đang chuyển hướng mô hình kinh doanh sang tập trung phân phối vật liệu xây dựng (Hoa Sen Home) thay vì đầu tư sản xuất thượng nguồn. Dù hướng đi này giúp giảm nhu cầu vốn đầu tư công nghệ, nó cũng đồng nghĩa Hoa Sen rời bỏ tham vọng sản xuất thép quy mô lớn (dự án thép Cà Ná 10 tỷ USD đã bị hủy bỏ). Về dài hạn, nếu chỉ đóng vai trò nhà phân phối, Hoa Sen sẽ khó tạo ra đột phá về công nghệ xanh trong sản xuất thép – yếu tố then chốt để cạnh tranh trong kỷ nguyên mới.

Tóm lại, so với Hòa Phát, Hoa Sen đã không bắt kịp làn sóng ESG trong ngành thép. Việc chậm đầu tư cho môi trường và phát triển bền vững khiến Hoa Sen mất cơ hội ở phân khúc thị trường cao cấp, đồng thời phải tiếp tục đối mặt cạnh tranh khốc liệt về giá ở phân khúc thấp. Đây là bài học đắt giá cho thấy ESG không phải câu chuyện “xa xỉ” chỉ dành cho doanh nghiệp lớn, mà là điều kiện sống còn để giữ vững thị phần và lợi nhuận trong bối cảnh mới.

ESG – Đòn bẩy chiến lược tạo khác biệt tài chính

Từ câu chuyện của Hòa Phát và Hoa Sen, có thể thấy rõ tác động tài chính tích cực của ESG khi được triển khai đúng cách. ESG không còn là lựa chọn tự nguyện mà đã trở thành xu hướng bắt buộc và lợi thế cạnh tranh mới của doanh nghiệp ngành thép. Các thị trường lớn (EU, Hoa Kỳ...) đang áp dụng những tiêu chuẩn sản xuất xanh ngày càng cao, buộc doanh nghiệp muốn tham gia chuỗi cung ứng phải chuyển đổi theo hướng bền vững. Doanh nghiệp nào biến việc tuân thủ ESG thành lợi thế cạnh tranh sẽ giành ưu thế về thị trường và nguồn vốn trong tương lai. Thực tế đã chứng minh, những doanh nghiệp dẫn đầu về ESG thường có hiệu quả tài chính vượt trội. Một nghiên cứu gần đây cho thấy các công ty có xếp hạng ESG cao đạt tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROE) cao hơn 35% và định giá doanh nghiệp cao hơn 20% so với nhóm có xếp hạng ESG thấp hơn. Trường hợp của Hòa Phát vs Hoa Sen là minh chứng sống động: Hòa Phát đầu tư mạnh cho phát triển bền vững nên vươn lên dẫn đầu ngành với lợi nhuận và vốn hóa vượt trội, trong khi Hoa Sen tụt lại do thiếu nền tảng ESG hỗ trợ.

Kết luận: Đối với ngành thép – lĩnh vực tiêu tốn tài nguyên và phát thải cao – việc triển khai ESG không chỉ để đáp ứng yêu cầu pháp lý, mà quan trọng hơn, đó là đòn bẩy chiến lược để nâng cao năng lực cạnh tranh. ESG giúp doanh nghiệp tiết giảm chi phí, tăng hiệu suất, mở ra cánh cửa tới những thị trường giá trị cao, đồng thời tạo dựng hình ảnh uy tín với nhà đầu tư và cộng đồng. Hòa Phát đã thành công trong việc tích hợp ESG vào chiến lược, qua đó gặt hái lợi ích tài chính rõ ràng. Ngược lại, bài học Hoa Sen cho thấy cái giá phải trả khi chậm chân: thị phần co hẹp và lợi nhuận suy giảm. Do đó, các doanh nghiệp thép nói riêng và doanh nghiệp Việt Nam nói chung cần coi ESG là yếu tố sống còn trong định hướng phát triển, hướng tới sự phát triển bền vững đi đôi với thịnh vượng tài chính

Nguyễn Cẩm Chi